Boek: Zeedijken in het noorden

Titel: Zeedijken in het noorden
Mythes en feiten over 2000 jaar kustbescherming
Auteur: Fokko Bosker
Blz: 192
Band: Hard
Illustratie: Een groot aantal zwart/wit en kleurenfoto’s. Tevens afbeeldingen van kaarten
Korte beschrijving: Het boek gaat over de geschiedenis van de dijken vanaf de vroege middeleeuwen tot nu. Maar ook over de natuur langs de dijk, de mensen die er wonen en werken.
ISBN: 9789033007514 NUR 521
Prijs:€ 24,95
Informatie: Bij de boekhandel en Friese Pers Boekerij.

Album Amicorum van Poppe van Feytsma

Onlangs liep ik weer eens door de permanente tentoonstelling Het Geheugen van Nederland, in de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag. Regelmatig worden de kleine vitrines in de donkere zaal vernieuwd. Vanwege het afscheid van directeur Wim van Drimmelen was een nieuwe expositie ingericht met aanwinsten tijdens zijn directoraat (1991-2008). Hieronder diverse 16e eeuwse Alba Amicorum, de zogenaamde vriendenboeken. In een van de vitrines zag ik een prachtige afbeelding van de Friese student Poppe van Feytsma.
Thuisgekomen checkte ik natuurlijk even wie dat nu wel was en direct merkte ik dat de KB de expositie ook in digitale vorm had gepubliceerd. Het Album Amicorum van Poppe van Feytsma lag opengeslagen op een pagina, gedateerd 1573. Hierop liet "Domitianus a Valta" zichzelf en zijn wapen op 24 juli 1573 in het album van Poppe te Douai door een schilder ter plaatse vereeuwigen. De Latijnse opdracht aan Poppe is van de hand van Walta zelf.
In het Noordfranse Douai (of Dowaai) was, naar Leuvens model, een katholieke universiteit gesticht die bij de studenten uit de Lage Landen vrij populair was. Vooral vanwege het onderwijs in de Franse taal die in diplomatieke kringen belangrijk was. Poppe ging na zijn studie naar Parijs en overleed in 1583, volgens de online Feytsma genealogie op de site van sneuper Simon Wierstra (waarschijnlijk op basis van een grafschrift dat ook in het boek van ons andere Sneuper-lid, Hessel de Walle, Friezen in Vroeger Eeuwen, staat vermeld):
Poppe Hessels van Feytsma, afkomstig uit Deinum, overleden 31 mei 1583, begraven Deinum, grafschrift, zoon van Hessel Ruurds van Feytsma en Luts van Mellema, ook Louise.
Poppe was gehuwd met Ursel Wybrensdr van Roorda, overleden 7 jun 1581, begraven Deinum, grafschrift, dochter van Wybren van Roorda en Tieth Scheltesdr van Scheltema.

Vrije Fries 2008 literair verantwoord

Vlak voor kerst plofte een dik pak in de brievenbus: de nieuwe Vrije Fries (nummer 88, 2008) en het blad Fryslan van het Koninklijk Fries Genootschap voor Geschiedenis en Cultuur en de Fryske Akademy, onderdeel van de Koninklijke Nederlandse Academie voor Wetenschappen (K.N.A.W). Het was vroeg deze keer want nummer 87 van 2007 ontving ik pas medio mei 2008.

Tot mijn aangename verrassing bevatte de Vrije Fries een groot artikel over de Friese zeventiende-eeuwse schilderkunst, een onderwerp waar ik recent op dit blog ook aandacht aan besteedde. Het artikel van Piet Bakker (gebaseerd op zijn proefschrift Gezicht op Leeuwarden, Schilders in Friesland en de markt voor schilderijen in de Gouden Eeuw) bevestigde dat met name Lambert Jacobsz (ca.1598-1637) een belangrijke rol in de ontwikkeling van de Friese schilders speelde. Hij had een uitgebreid netwerk van doopsgezinde relaties, iets wat ik in een ander onderzoek ook constateerde bij doopsgezinde lakenhandelaren, kruidenhandelaren (kruideniers) en apothekers. Nieuw voor mij was de naam van zijn assistent en landschapsschilder Heere Innes, evenals de Leeuwarder kunstschilders Petrus Schotanus (1610-1674), Gerrit de Heer (1606-1670) en Margareta de Heer (ca. 1603-1665).

Albertina Soepboer behandelt in een Friestalig artikel het oeuvre van de dichteres Ella Wassenaar, pseudoniem van Lipkje Post-Beuckens en ook bekend als Ypk fan der Fear.
Regnerus Steensma neemt de iconografie van de laatmiddeleeuwse Friese priesterzerken onder de loep. Een miskelk op de grafsteen maakt ze herkenbaar als zodanig. Qua datering stammen de 58 stenen uit de periode 1475-1600.

In 'De kwestie Belida, Rectorale problemen in Harlingen (1638-1671)' neemt Piter van Tuinen (een kenner van de Latijnse scholen in Friesland en zoon van Sybren van Tuinen, 1913-1993 en burgemeester van Dokkum van 1946-1970) ons mee door de onstuimige levensloop van Olphardus Henrici Belida en zijn zoon Bouricius. De telgen uit een Oostfries geslacht konden moeilijk van de fles afblijven en hadden het ook niet zo met het gezag. Stamvader Olpherd Henrici Belida was in 1592 predikant te Ferwerd maar werd ook al afgezet vanwege drankproblemen. Zijn naamgenoot, kleinzoon en hoofdpersoon van het verhaal werd op 19 december 1616 te Harlingen gedoopt als zoon van Hendrick Olpherts en Ytke Hanses Cardinael (de zus van rekenmeester Sybrandt). Hij trouwde op 20 oktober 1639 met Anna Sibersma en zijn zus Ymcke Belida trouwde met Anna's neef, de kunstschilder Johannes Heeres Sibersma (Dokkum 1616-Groningen 1652) op 16 januari 1642. Van Tuinen beschrijft de carriere van Olpherd na zijn opleiding aan de Harlinger Latijnse School en Franeker Academie. Op 22-jarige leeftijd werd hij al rector van de Latijnse School. Hij had een goede relatie met stadhouder Willem Frederik (zie diens online dagboeken) die hem steunde maar na diens dood zakte Belida snel af. Hij was betrokken bij talrijke rechtszaken, had allerlei formeel ongeoorloofde bijbaantjes en eindigde zijn leven berooid, ondanks het feit dat hij ook een aantal educatieve publicaties had gedaan.
Van Tuinen vergelijkt Belida met een jaargenoot, de Bolswarder schoolmeesterszoon Johannes van der Malen (van wie een testament uit 1651 bekend is), die in Dokkum rector was van de Latijnse School (1641-1650) en vanaf 1650 vroedsman en in 1670 burgemeester en dokter. Er is ook een paralel met de 'woelig rector' Johannes Hilarides, die in Dokkum conrector was (1681-1699). Deze veroorzaakte veel ophef door als drukker en boekhandelaar in de Dokkumer Hoogstraat 'In de Schoone' een controversieel uithangbord op te hangen met de bijbel (die de mensen op weg naar de kerk zagen) en aan de andere zijde een kaartspel (een ander product van hem), die hij vervolgens met een mat moest afdekken! Dit matje was, slim genoeg, zo licht dat deze bij een klein zuchtje wind al opwaaide. Hij publiceerde hierover in Phaedrus, Esoopische vertellingen, Dokkum, 1695.
Ook de Dokkumer rector Hermannus Hachting(ius) werd na zijn rectoraat in 1690 burgemeester.
De burgerlijke glorie van Atze Nannes Wassenaar (1867-1916) wordt belicht door Kees Kuiken. De rijke Friese boerenzoon liet in Haren bij Groningen het Huis de Wolf bouwen in de stijl van de belle époque.
Bernhard van Haersma Buma beschrijft de turbulente levensloop van de Sneker hoofdeling Rienck Bockema (ca 1350-1436), die als Fries strijder en ridder deelnam aan door de Duitse Orde georganiseerde kruistochten tegen Litouwen. Worp van Thabor beschreef dit in zijn kroniek.
Lexicograaf Anne Dijkstra schrijft over het door Joost Halbertsma samengestelde Friese woordenboek Lexicon Frisicum.
De archeologische bijdragen in de Vrije Fries van de afgelopen 10 jaar worden door Ernst Taayke besproken en tenslotte geeft Otto Knottnerus een recensie van een publicatie van wijlen Benny Siewertsen in een artikel over Friezen in Denemarken.

In het magazine Fryslan een interessant verhaal van Ben Broos over Gerrit van Loo (ca. 1580-1641), secretaris van Het Bildt (Bil), die veel op reis was met o.a. grietman Edzard van Burmania. De grietenijsecretaris was gehuwd met Hiskia Uylenburgh en ontfermde zich samen met haar enkele jaren over zijn schoonzusje Saskia, de toekomstige vrouw van kunstschilder Rembrandt.
Meindert Seffinga interviewde de conservator van het Hannemahuis, Hugo ter Avest en Gerben Wierda beschrijft de ontdekking in het 17e eeuwse Kerkeboek van Heeg van de hempolder Meerdijck.
Tenslotte brengt Foppe Kooistra de in 1839 te Hemrik geboren Sietze Wopkes Wierda onder de aandacht. Hij was in Zuid-Afrika een belangrijk ontwerper van overheidsgebouwen in met name Pretoria.

De Fryske Akademy was druk met publiceren in december want ook het infoblad Ut de Smidte werd in een gezamenlijk nummer 3/4 online gezet.

Veepestregisters 1745 Westdongeradeel

In Sneuper 89, december 2008, is door ons redactielid Piet de Haan een artikel gepubliceerd dat handelt over de veepest of runderpest die in de jaren 1745-1746 Noordoost Friesland teisterde. In Sneuper 91, maart 2009, zal een artikel over de veepest in Dantumadeel rond 1769 worden gepubliceerd.

Nadat in 1682 en 1714 de veepest al had huisgehouden in de regio was het nu weer raak. Aangezien de overheid maatregelen nam om de schade te verlichten werd opgetekend wie welke verliezen had geleden. Uiteraard werkten de getroffenen hier graag en snel aan mee. Deze registratie is voor de voormalige gemeente Westdongeradeel bewaard gebleven maar in erbarmelijke staat aanwezig in het voormalige streekarchief, het Historisch Informatie Centrum Noordoost Friesland te Dokkum. Westdongeradeel Oud Archief 1640-1816 nr. 229. Het bevat lijsten van eigenaren en hun aan de runderziekte gestorven runderen in: Betterwird, Hiaure, Bornwird, Raard, Foudgum, Brantgum, Waaxens, Holwerd, Hantum, Hantumeruitburen, Hantumhuizen, Ternaard, Wierum, Nes.

Piet de Haan heeft in samenwerking met zijn vrouw de bladen gefotografeerd en een transcriptie met toelichting gemaakt. Een uitgebreide versie met toelichting en oude werktuigen en recepten tegen deze ziekte (tongblier, mond-en klauwzeer ?) is zoals gezegd in ons verenigingsblad gepubliceerd maar stellen we in verkorte versie als bronbewerking ook graag beschikbaar aan een breder publiek.
Ook zal deze bron toegevoegd worden aan de lijst van eerdere bronbewerkingen/indexen die al sinds jaar en dag een belangrijk onderdeel zijn van de pagina Indexen van de Sneuper website.

Maak er dus gebruik van als aankleding van uw genealogie en vergeet daarbij niet aan bronvermelding te doen. Namens de redactie van De Sneuper: veel sneupplezier ermee!

Tresoor in de uitverkoop

U zult misschien denken "Is ons geliefde voormalig Rijksarchief Friesland te Leeuwarden in de aanbieding?". Nee, De Tresoor is een boek dat ik na jaren weer terugzag op de website van uitgeverij Kok Kampen.

Als klein jongetje was ik gefascineerd door de boeken van Rien Poortvliet met de mooie tekeningen van dieren in het bos met leerzame verhaaltjes erbij. Een prima kadootje om samen met onze zoon Berend van 6 op een druilerige dag doorheen te bladeren. En toen ik zag dat het grote hardcover boek 'De Tresoor' in de uitverkoop is gezet voor 10 euro bestelde ik het gelijk online.
Gisteren ontving ik het keurig verpakt met een acceptgiro erbij. En weer was ik positief verrast. Centraal staat een archiefstuk uit 1566 waarin een voorvader van Poortvliet claimt een Tresoor (kabinetkast) bij familie in een schuur toch werkelijk als zijn bezit te beschouwen. De tekenaar/schilder gebruikt dit gegeven om te illustreren hoe onze voorouders vroeger gekleed waren (ze droegen bijvoorbeeld geen onderbroek) en hoe ze branden blusten, reisden, woonden, sliepen, zich bewapenden en hoe ziektes om zich heen sloegen. Allemaal hartstikke 'nijsgjirriche' dingen voor een rechtgeaarde sneuper om eens in beeld te krijgen. Het was de tijd waarin de Beeldenstorm plaatsvond en Spaanse soldaten ons 'land' binnenvielen. Kortom een prachtig beeld van het dagelijks leven in het Rampjaar in de tweede helft van de 16e eeuw en wellicht een aardige suggestie om nog even gauw voor Kerst te bestellen.

Gemma Frisius: vergeten Dokkumer genie

Deze maand 500 jaar geleden werd hij geboren in Dokkum, maar bekendheid geniet hij nauwelijks. Op 8 december 2008 besteedde de Nieuwe Dockumer Courant in een groot artikel eindelijk eens aandacht aan deze zoon van Dokkum: Gemma Frisius (1508-1555). Bert Vrijer, een Frisius-fan uit Marrum vertelt over de man die geboren werd als Jemme Reiners. Hij tekende als eerste de werking van de camera obscura. Omdat zijn ouders jong stierven groeide hij op bij familie in de stad Groningen, waar hij de Latijnse School volgde. Zijn vervolgstudies aan de Universiteit van Leuven (waar een fonds naar hem genoemd is) waren geneeskunde en wiskunde. Hij bedacht de zogenaamde driehoeksmeting voor plaatsbepaling en werd daarmee de grondlegger voor de Leuvense school in cartografie.
Hij verbeterde instrumenten zoals de Jacobsstaf en tekende, als volgeling van Copernicus, als eerste een wereldkaart op zowel een plat vlak als een globe. Hij had Keizer Karel V als leerling en was diens lijfarts. Ook Gerard Kremer, beter bekend als Mercator en een van de beroemdste cartografen van de 16e eeuw werd door hem onderwezen. De bekende cartograaf Tycho Brahe (1546-1601) had ook veel waardering voor de basis die Frisius gelegd had.
Frisius schreef vele boeken over geneeskunst, wiskunde en cartografie. In 1530 publiceerde hij op 22-jarige leeftijd een standaardwerk over astronomie en cosmografie: Gemma Phrysius de principiis astronomiae et cosmographiae. Hierin opperde hij voor het eerst het gebruik van een draagbaar uurwerk voor de bepaling van de lengtegraad op zee (iets wat overigens pas halverwege de 18e eeuw lukte, hoewel ook een ander Dokkumer genie Jan Hendrick Jarichs van der Ley er begin 1600 mee bezig was!). Een van de oudste globes (van de sterrenhemel) ter wereld (1537) is door Frisius ontworpen en nu in bezit van het British National Maritime Museum in Greenwich. Zijn leerling Mercator heeft er zijn vroegst bekende gravure op aangebracht. Een aardglobe uit 1536 van Frisius is bewaard in het Globemuseum in Wenen.
Hij was een echte uitvinder die bijvoorbeeld instrumenten ontwikkelde waarmee hij lijken ontleedde, om te zien hoe de mens in elkaar zat. Zijn veelzijdigheid in een tijd dat er op wetenschappelijk gebied nauwelijks iets gebeurde was verbluffend en kan de vergelijking met Leonardo da Vinci, een erkende Homo Universalis, glansrijk aan. Frisius was een humanist die in zijn tijd op Europees niveau zeer gezaghebbend was.

Ook ik moet erkennen dat we met de Historische Vereniging Noordoost Friesland niet of nauwelijks aandacht aan hem besteed hebben, hoewel ik ooit bij de start van onze verenigingswebsite (10 jaar geleden) al een link maakte naar een lemma over Frisius (van Oxford University, tweede deel van de pagina). Bij deze roep ik dan ook op, in navolging van Bert Vrijer, Gemma Frisius een eervolle plaats in de Friese geschiedenis te geven. Wellicht is er nog een plaatsje vrij tussen Wigle van Aytta en Menno Simons in de nieuwe Canon van de Friese geschiedenis !

Update: De Universiteit van Leuven meldt dat de Frisius-tentoonstelling vanaf medio januari 2009 via haar website te bekijken is. De bijbehorende catalogus wordt geschonken aan het archief van onze vereniging, waarvoor dank!

Hongaarse evacuees in Noordoost Friesland

In 2004, Sneuper 73, schreef ik een artikel over Hongaarse evacuees. Het was me opgevallen dat rond 1920 op oude foto's in Noordoost Friesland en het Groninger Westerkwartier diverse Hongaarse meisjes stonden. Aangezien ikzelf met een Hongaarse getrouwd ben en er zelfs op een foto van de Lagere School te Munnekezijl van mijn voorouders rond 1922 een Hongaars meisje (Lenka) bleek te staan was ik extra geïntrigeerd. Op een foto uit 1919 bij de kerk van Ee staan Hongaarse meisjes bij het graf van een verdronken Hongaars jongetje.
Na de Eerste Wereldoorlog was het Hongaars-Oostenrijkse keizerrijk opgesplitst in de huidige twee landen, die danig geruïneerd waren. Uit onderzoek bleek dat de Hongaarse (en vermoedelijk ook Oostenrijkse) kinderen door diverse hulporganisaties, waaronder het Centraal Comité voor Hongaarsche kinderen, na de Eerste Wereldoorlog per trein naar Nederland werden gehaald om daar aan te sterken na de geleden ontberingen en armoede. Op wat begeleiders na gingen de meeste kinderen op jonge leeftijd alleen naar het verre Nederland. Via o.a. de kerken in met name Friesland en Zeeland werden gastgezinnen geworven, die vaak enkele jaren achtereen een aantal weken opvang boden. Blijkbaar beviel het diverse kinderen zo goed dat ze in Friesland bleven en trouwden met mensen uit de omgeving.

Als reactie op mijn artikel in de Sneuper kwamen er nog veel meer voorbeelden van Hongaarse kinderen in Friesland naar voren, zoals Zoltan Belarus bij de familie Viersen in Anjum en de latere baakster te Kollum, Piroschka Dömötör. En zo verscheen later in Sneuper 79 een artikel van Dick Deuzeman over een Hongaarse jongen, Albert Fischer, in Oudeschoot.
In Sneuper 86, maart 2008, publiceerden we de biografie van de Hongaar Imre Deli die ook als evacuee naar Friesland kwam.
Er verschenen verder enkele boekjes, zoals het Friese boekenweekgeschenk in 2001 van de hand van Douwe Kootstra "Berjochten út Boedapast" over het meisje Magda. En het eveneens Friestalige Tusken Boedapest en Burgerheide van Jacobus Knol uit 1998 over de vierjarige Erzsebet Sztricsko die, evenals Magda, in 1923 per trein vanuit Boedapest kwam.

Heeft u zelf nog voorbeelden en verhalen van Hongaarse 'treinkinderen' in Friesland rond 1920, laat het ons dan weten.

Ook nu nog kunt u trouwens in de zomervakantie een Hongaars weeskind een goede tijd bezorgen door hem/haar een paar weken in huis te nemen. Kijk op de site van Stichting Gastouders Hongarije voor de details.

Een op zich heel ander onderwerp maar toch leuk om even te melden is de online versie van het boek over Maria van Hongarije, Regentes der Nederlanden.

Update: De familie Spijkerman gaf in 1923 onderdak aan Gizela Bukauwski en ontmoette haar 42 jaar na dato getuige het krantenartikel.

Mooie vondst in streekarchief

Een Sneuper zou geen sneuper zijn als er niet af en toe wat ontdekt werd.
Ons aller Douwe Zwart kwam in het voormalige streekarchief te Dokkum, tegenwoordig Historisch Informatie Centrum Noordoost Friesland (http://www.hicnof.nl/) in de door Sneuper-leden geïnventariseerde Van Tuinen bibliotheek een oud boekje tegen. Het bleek een in 1766 bij Pieter Koumans in Leeuwarden gedrukt boekje van dominee Wilhelmus Columba, predikant te Morra en Lioessens, te zijn. Hij was geholpen door de dominee van Ee en Engwierum, Anthonie Gotfried Dreas (die in Groningen rond 1736 erg controversieel was). Het is een Naamlijst der Heeren Predikanten, die onder 't ressort van E. Classis van Dokkum zedert de Reformatie, gedient hebben.
Wilhelmus Columba, Gedoopt op 23 februari 1716 in Akkerwoude, was de zoon van dominee Joannes Columba en Lucia Aestwarda uit Franeker. Het was een echte domineesfamilie want ook Harmannus, Petrus en Sibren (Sibrandus) Columba werden predikant, de laatste (Gedoopt op 13 maart 1729 in Aalsum) zelfs in Batavia via de VOC (1750-1764) en later Middelburg.
Civiele Sententies Hof van Friesland 1761:Rinse Sinia ontv. Morra als curator over de kinderen van Hermanus Bruinsvelt en over Johannes Renema; Sijtske Riddersma, gesterkt met haar man Julius Bakkerus te Nes en ds. Wilhelmus Columba te Morra, als gelastigde van Janke Reneman wed. Hermanus Bruinsvelt te Nes, contra secr. Wilhelmus Bergsma voor hem zelf en als gelastigde van Johannes en Jouke Reneman, mitsgaders Antje Jarigs wed. Hermanus Reneman als moeder en voogdesse over haar minderjarige dogter Gertje Reneman.

Overigens is een vergelijkbaar boekje uit 1751 door Martinus Laurman uit Jorwerd van de Classis Leeuwarden online te raadplegen via Google Books, nota bene uit de bibliotheek van Harvard.

Admiraliteit Friesland hielp mee in jacht op zilvervloot

De Admiraliteit van Friesland was tot 1645 gevestigd in Dokkum. Vanuit het Admiraliteitshuis werd een organisatie, waaronder een vloot met pinassen en smakschepen, aangestuurd die toezicht hield op de inning van belastinggelden, het bewaken van belangrijke vaarwegen en konvooien en het onderscheppen van contrabande. In feite vormden de schepen de marine van Friesland. In die hoedanigheid werd er vanuit het Admiraliteitscollege en de Staten Generaal regelmatig een beroep gedaan op de inzet van Friese schepen. In de resoluties van de Staten Generaal (online zijn 1626-1630) komen regelmatig acties met de Admiraliteit in Dokkum voor.

Onlangs werd een boek gepresenteerd bij Uitgeverij Verloren over de jacht (kaapvaart) op Spaans zilver door de Nassause vloot. Deze vloot stond onder leiding van Witte de With en probeerde op deze manier de belangen van de republiek te beschermen. Als het zilver de Spaanse troepen niet zou bereiken dan werden daarmee de soldaten tijdens de Tachtigjarige Oorlog ontmoedigd. De nadruk in het boek Op jacht naar Spaans zilver, ligt op het journaal dat kapitein Willem van Brederode van de tocht bijhield en recent werd herontdekt. Een uitgebreide inleiding en toelichting van Anne Doedens en Henk Looijestein (hij deed ook het archiefonderzoek voor De ondergang van de Batavia, 1629, waarin 'Dokkumer' Jeronimus Cornelisz een hoofdrol speelde) geeft een goed beeld van de voorbereiding van deze tocht. Daarin komt naar voren (op blz. 46) dat de Friese Admiraliteit in september 1622 een viertal twaalfponders (zware kanonnen) aan de vloot leverde. Op pagina 300 wordt onderstuurman Heyndrick Harmens uit Dokkum genoemd op 14 juni 1624, dezelfde dag dat ze ook 20 gevangen genomen Spanjaarden aan de kust van het Peruaanse Lima ophangen. Mogelijk is hij dezelfde als de Hendrick Harmens die tot ca. 1621 bij het Administratief personeel van de Admiraliteit werkte. Zoals vaker vermeld op de Sneuper website gingen vele Friezen namens de Admiraliteit, VOC of WIC de wereld over.

Voor meer informatie over de Admiraliteit in Friesland is ook de publicatie van ons lid Eimert Smits 'De Friese Admiraliteit boven water' interessant.
Update: Nadat ik een link maakte met pagina 300 van het gedigitaliseerde boek Op jacht naar Spaans zilver is de pagina door Google Books of Uitgever Verloren verwijderd. Interessant mechanisme. Echte aandacht vinden ze blijkbaar niet leuk. Gelukkig heeft Henk Looijestein me nog een exemplaar van het boek beloofd.

Boek over Hantum, Hantumeruitburen, Hantumhuizen en Hiaure

Nieuw boek: Oerliz is it heale wurk
Stinnen de oare helte
Leven en werken in de 4 H-dorpen Hantum, Hantumhuizen, Hantumeruitburen en Hiaure in de vorige eeuw.

Auteurs: Een werkgroep van 7 personen met als voorzitter Jelle Jan de Wilde
Blz: 203
Band: Hard
Illustr. Groot aantal zwart/wit foto’s
Korte beschrijving: Het boek schetst een goed beeld van het dagelijks leven van de mensen en gebeurtenissen in de 4h-dorpen: Hantum, Hantumhuizen, Hantumeruitburen en Hiaure in de periode van voor en na de tweede wereldoorlog. Het boerenleven, onderwijs en de middenstand zijn enkele van de thema’s die in het boekwerk aan de orde komen.
ISBN: geen
Prijs: € 19,95
Tijdens een feestelijke bijeenkomst in het dorpshuis werd het eerste exemplaar uitgereikt aan oud-Hantumer Doeke Sijens.
Info en verslag met filmpje van Hendrik van der Heide op YouTube: http://www.4h-side.nl/ en Jetty Hof 0519-571524

Zonen van Adam in Nederland

Afgelopen zaterdag was ik bij een bijeenkomst in Leiden als afsluiting van het eerste jaar Project Genetische Genealogie in Nederland. In het kader van het 125-jarig jubileum van het Koninklijk Nederlandsch genootschap voor Geslacht- en Wapenkunde, en met medewerking van de NGV en de Zuidhollandse Vereniging voor Genealogie Ons Voorgeslacht, werden door diverse sprekers de aspecten van DNA en Genealogie behandeld. Ik ontmoette er mijn verre neef Wibo Boswijk (we stammen beide af van Geert Jochums, geboren rond 1650 te Ee), die zelf een ander project op het gebied van Genetische Genealogie heeft opgezet in samenwerking met Kees Stada en Paul Rouing, het zogenaamde Friese Waddenproject. Vreemd genoeg is overigens dat mijn achterneef Yme Drost (onze grootmoeders van vaders kant zijn zusters Frankes) weer een andere projectgroep is gestart bij FT-DNA waarbij naast het mannelijk Y-chromosoom ook het vrouwelijk Mitochondriaal DNA kan worden onderzocht.
In een bomvolle zaal in het Kamerlingh Onnes gebouw luisterden de aanwezigen naar een toelichting op het Vlaardingen Project, door stadsarcheoloog Tim de Ridder en archivaris Harm Jan Luth. Vervolgens werd de link tussen archeologie en dna-onderzoek verder uitgediept met een zeer interessant project in Eindhoven met het middeleeuws kerkhof bij de Catharinakerk, door stadsarcheoloog Nico Arts. Een beschouwing over de vroege mens werd gegeven door de heer Van Gestel en tenslotte besprak mijn oude dienstkameraad (lichting 88/4, 88/5, Bussum/Havelte) Leo Barjesteh van Waalwijk van Doorn de resultaten en conclusies van het eerste jaar van het project. Er is nog niet duidelijk een Fries gen te bepalen, hoewel het lijkt dat er een historische stroom vanuit het zuiden (Romeinen?) is en een stroom vanuit het noorden van aan Vikingen gerelateerde volkeren. Maar deze migratiestromen zijn ook meer genografie dan genealogie. Voorlopig is het nog gissen. Barjesteh is tevens de uitgever van het boek dat op dit project gebaseerd is en binnenkort uitkomt.
De titel is Zonen van Adam in Nederland, met als ondertitel Genetische Genealogie: een zoektocht in ons DNA-archief.
Het boek bevat inleidende hoofdstukken over o.a. het ontstaan van de moderne mens, de ontwikkeling en toepassing van de gebruikte dna-techniek, clusteranalyses van de haplotypes van de deelnemers aan het project en 410 stamreeksen! Ook mijn stamreeks staat er in en op de cover zie je de afbeelding van mijn overgrootvader Bauke Zijlstra (1857-1929) met pet en hoekige baard als tweede van rechts in de tweede rij van boven. Dit stevige boekwerk is te koop voor de prijs van 46,50 euro per exemplaar (exclusief 6,50 euroverzendkosten binnen Nederland), door het overmaken van het juiste bedrag op postbankrekening nummer 4504651 t.n.v. Barjesteh van Waalwijk van Doorn te Gronsveld.

Kijkermaker Sieds Johannes Rienks uit Marrum

Bij een recent bezoek aan het Eise Eisinga-planetarium in Franeker zag ik een vitrine met andere Friese amateur-astronomen en kijkermakers. Daarbij ook de kijkermaker Sieds Johannes Rienks (1770-1845) uit Marrum, Ferwerderadeel, zoon van de uit Holwerd/ Westernijkerk afkomstige Johannes Rienks Rienks en Aukje Siedses Boersma (huwelijk 21 augustus 1768). Een mooi schilderij toont hem met zijn hand op Napoleon-achtige wijze in zijn jas gestoken, waarop een medaille zichtbaar is: een door Koning Willem I toegekende benoeming tot Broeder in de Orde van de Nederlandse Leeuw. Als kind uit een gezin van 14 kinderen werd hij evenals zijn vader boer op de Bangma-sathe. In het nabijgelegen Hijum leerde hij Arjen Roelofs (1754-1828) kennen (eveneens boer), die hem het slijpen van lenzen leerde. Het bijzondere is dat diverse Friese boeren in hun 'vrije tijd' zich bekwaamden in de wiskunde, astronomie, meteorologie, landmeetkunde en het bouwen van sterrenkijkers. Ze waren stuk voor stuk autodidacten. Rienks bouwde zelfs, in samenwerking met Roelofs, telescopen in opdracht koning Lodewijk Napoleon! Ze werkten ook samen met Eise Eisinga (1744-1828), die zelf als primair beroep een bedrijfje met wolkammers runde.
Interessant is dat Rienks en Roelofs ook bliksemafleiders bouwden, om de vaak getroffen boerderijen te beschermen. Bij de levensgevaarlijke testen met vliegers tijdens onweer waren verder de neef van Arjen Roelofs, Roelof Hessels Hommema (1791-1854) en diens vriend Rinse Beerts Gelder (1794-1857) betrokken.
In de Friesche Volksalmanak van 1889 (online in pdf te bekijken via http://www.wumkes.nl/) verscheen een artikel van de hand van D. Cannegieter over Sieds Johannes Rienks.

Ook waren er contacten met de herenboer Worp van Peyma in Ternaard, die in 1829 een boekje uitgaf getiteld 'Levensberigten van Arjen Roelof Roelofs, in leven broeder der Orde van den Nederlandschen Leeuw, en landbouwer te Hijum'. Schrijver Durk van der Ploeg baseerde zijn roman It himelsk oerwurk op Arjen Roelofs.
In de brievencollectie van Wopke Eekhoff, overigens ook een autodidact, schijnen nog briefwisselingen met Arjen Roelofs, Roelof Hommema en Worp van Peyma te zitten.

Eeuwelingen in Friesland

Om het honderdste artikel sinds de start van dit blog (eind januari 2008) op passende wijze te illustreren leek het me aardig om eens aandacht te besteden aan honderdjarigen in Friesland. Door de verbeterde gezondheidszorg en toegenomen welvaart komen er steeds meer van deze sterken der aarde. Honderd jaar en langer geleden waren ze nog een uitzondering. Steevast kregen ze de nodige aandacht en tot voor kort was het standaard dat de burgemeester van de woonplaats op verjaardagsvisite kwam. Volgens het boek Eeuwelingen, levensverhalen van honderdjarigen in Nederland, van Steffie van den Oord, waren er in 2002 al zo'n 1100 honderdplussers in ons land. Grofweg geschat zullen er in Friesland op dat moment zo'n 100 geweest zijn. In het aardige boek worden 22 eeuwelingen geïnterviewd over hun leven, waarbij twee Friezen: oud-dominee Douwe van der Wielen (31 dec 1899, Bergum) en oud-zeeman Haije Tigchelaar (8 dec 1897, Harlingen). De VPRO interviewde de auteur over de verhalen van honderdjarigen. Een vergelijkbare opzet als ons reeds uitverkochte boek met Oral History van mensen in Noordoost Friesland, Op de Praatstoel.

Toevalligerwijze overleed deze week de oudste mens ter wereld, de 115-jarige Edna Parker uit Indiana, USA. Ooit was ook de Nederlandse Hendrikje Van Andel-Schipper met 115 jaar de oudste van de wereld. Op 29 juni 1890 werd ze, slechts drie pond zwaar!, geboren te Smilde. Hendrikje lijkt voorbestemd slechts enkele maanden te leven. Ze overleed in 2005. De oudst geregistreerde persoon ter wereld was de 122-jarige Jeanne-Louise Calment uit Frankrijk. Leuke televisiebeelden uit 'Van Gewest tot gewest' geeft een uitzending over de verzamelaar van honderdjarigen Fred van Dam. Zoek op 'Fred van Dam' in www.gewest.nl (beeld in 2 mei 2004 vanaf 16:02 min. af te spelen in Real-player).

In februari 2008 werd de oudste vrouw van Friesland, mevrouw Draaisma, 106 jaar.

Op 5 maart 1991 overleed de toen oudste mens van Nederland, de in Veenwoudsterwal wonende 109-jarige Trijntje Jansma-Boskma, geboren op 3 februari 1882 te Tietjerksteradeel, dochter van Auke Klazes Boskma en Trijntje Lammerts Ruisch.

In 2007 ging de 100-jarige Maria Bok uit Tytsjerk nog mee met een ballonvlucht.

Ook in het Jaarboek 1989 van het CBG wordt uitgebreid aandacht besteed aan honderdplussers door de eeuwen heen. Hierin o.a. Tjitte Hendriks de Vries, geboren Knijpe (bij Heerenveen) 4 maart 1765 (naar eigen zeggen), overleden Beneden Knijpe 27 februari 1873, begraven aldaar 4 maart 1873, oud 107 jaar (zie ook de afbeelding rechtsboven bij dit artikel, Bron: Iconografisch Bureau, RKD). Als jongen van vier jaar kreeg hij roodvonk, waar hij doof van bleef. In Napoleons tijd hoefde hij daarom niet in dienst, maar toen de Fransen kwamen, moest hij stro voor hen varen. “t Was een verschrikkelijk sterk man; die de dokter weinig van noode had. Op 90-jarige leeftijd voer hij nog met de zandpraam en hij was reeds over de honderd, toen hij nog met bezems liep’, aldus een interview uit 1902 met twee van zijn dochters. In 1866, toen hij 101 jaar werd, werd in de krant bericht dat hij iedere zaterdag nog te voet naar Heerenveen kwam en dan menige aalmoes ontving. ‘Telkenjare worden portretten van hem genomen.’

Een recent artikel claimde: Honderdjarigen hadden jonge moeders. Lang leven lijkt niet zo zeer te danken aan de verbeterde gezondheidszorg maar meer aan zaken als aanleg van riolering en drinkwaterleidingen en voldoende voeding. Een positieve levensopvatting draagt er ook aan bij.

De honderdjarige huisarts Gerritsma uit Sneek maakte in 2007 een eigen cd met pianomuziek. Ook reed hij drie keer mee in de Elfstedentocht!

In 2005 vierde Afke Holwerda-Broersma uit Tibma, bij Ee, haar honderdste verjaardag. In haar werkzame leven was ze baakster en koster van de Hervormde kerk van Jouswier.

En op zaterdag 20 september 2008 vierde mevrouw Gep den Braven-Jorna, die in 1940 en 1941 ook de Elfstedentocht reed, haar honderdste verjaardag op Texel.

Kent u nog meer honderdjarigen uit de regio? Laat het ons weten!

Update: Harry Perton van het informatieve Groningse blog Gelkinghe wees mij op de Leeuwarder Courant van 15 november 1930, de archiefrubriek 'Voor het thee-uur'. Hierin diverse eeuwelingen in vroegere eeuwen. Klik op de afbeelding voor een leesbare vergroting.
Wibo Boswijk meldt een andere regionale honderdjarige in zijn familie: Antje Rinsema, geboren 28 december 1882, dochter van Wiebe Taekes Rinsema en Trijntje Jans Wibbelink (Ureterpervallaat).

Reinder Tolsma meldt: Wat Oosternijkerk betreft. In 1990 schreef ik n.a.v. een honderdjarige een stukje onder de titel “De sterksten tusken de sterken”. Daarin kwam naar voren dat er in Oosternijkerk na 1927 en tot 1984 29 mensen ouder zijn geworden dan 90 jaar (20 vrouwen en 9 mannen), 3 mensen tussen de 95 en 100, 3 mensen werden 100 (waarbij ook een Beetstra, zeker een sterk geslacht want onlangs overleed ook een Beetstra die in Oosternijkerk heeft gewoond: 102 jaar), 1 vrouw werd 101.

Friese kunstschilders in de 17e eeuw

Ze komen zelden in de publiciteit, maar ze zijn er wel degelijk. Schilderijen van Friese kunstschilders in de 17e eeuw. De belangrijkste schilder van zeegezichten was Wigerus Vitringa (1657-1725). Oorspronkelijk opgeleid als jurist aan de Universiteit van Franeker bekwaamde hij zich in de schilderkunst. Zijn nevenberoep werd belangrijker dan zijn ouders wilden, omdat die liever zijn advocatenpraktijk voortgezet zagen. Het Fries Museum exposeerde diverse van zijn schilderijen en gaf er een boek over uit.

Een kunstschilder in de stijl van Rembrandt was Wybrand de Geest (1592-1663?), bijgenaamd De Friesche Adelaar. Hij trouwde met een nichtje van Rembrandts vrouw Saskia Uylenburgh, Hendrikje Uylenburgh. Hij woonde in Leeuwarden aan de Eewal. Bij Tresoar is ook een Album Amicorum van hem bewaard gebleven, die via de Digicollectie te bekijken is.
Van Lambert Jacobsz (ca.1598-1637) hangt een schilderij in het Rembrandthuis in Amsterdam. Hij was de eerste leermeester van Govert Flinck (beide waren doopsgezind), die later bij Rembrandt in de leer ging. Ook de in Harlingen geboren Jacob Adriaensz Backer (1608-1651) was een leerling van Lambert Jacobsz.
Hoewel zijn achternaam Schots klinkt was ook Jacobus Sibrandi Mancandan (1602-1680) een getalenteerde Friese (landschaps-)schilder. De uit Minnertsga afkomstige kunstenaar schilderde veelal landschappen met dieren en herders en was burgemeester van Franeker. Hij trouwde met Elske Mathys Siderius.
De Leeuwarder kunstschilder Casparus Hoomis (ca.1640-1677) werkte voor de massamarkt met goedkope werkjes, samen met Leendert Nulck en Harmen Monsma.

Zowel de doopsgezinde kunsthandelaar Hendrick Uylenburgh (1584/9-1661, (die met Rembrandt samenwerkte) als zijn broer kunstschilder Rombout Uylenburgh (1580/5-1627/8) werden geboren in Leeuwarden. Van laatstgenoemde is een schilderij aangekocht door het Rembrandthuis. Hij begon zijn carriere in het Poolse Danzig en Krakau.

En laten we niet de Friese Raphaël vergeten: Gerardus Wigmana (1673-1741), bekend van zijn schilderij uit 1697 dat in het stadhuis van Dokkum hangt, met daarop oa. burgemeester Julius van Aitzema en de javaan Philander de Baron.
Een Dokkumer kunstschilder en glazenmaker was Joannes Claessen Wiarda, wiens vrouw Antje Volkerts (Dockema of Doekema) en dochter Neeltje Wiarda (geb. 1695 te Dokkum) optraden als getuige in een rechtszaak van Elisabeth de Flines, over wie recent een boek uitkwam van Machiel Bosman. (Voor het burgerwapen van Joannes Claesen Wiarda, zie Genealogysk Jierboek 1993, c.q. het Wapenboek van Gerrit Hesman). Een bewaard gebleven schilderij van Wiarda is, voor zover ik weet, niet bekend. Mocht u er wel een kennen laat het ons dan weten.
Update: Tot en met 22 februari 2009 heeft het Rembrandthuis in Amsterdam een overzichtstentoonstelling van het werk van Jacob Backer, Rembrandts tegenpool. Hij wordt een van de meest succesvolle schilders van de Gouden Eeuw genoemd. In de catalogus zag ik ook een Friese leerling van hem vermeld: Wiggert Domans, Franeker, 1625-1650.

Wandelen door Groningen van 1637

Genealogie en de cultuurhistorie van de regio zijn leuke zaken om je mee bezig te houden, maar het mooiste is om de geschiedenis te beleven. Tegenwoordig is de term 'beleving' sowieso erg 'in' bij alles wat men (vroeger) museum of tentoonstelling noemde. Het moet niet meer een passieve uitstalling zijn, maar een interactieve en liefst multimediale 'experience' zijn. Daar ben ik het op zich wel mee eens, mits je het niet overdrijft. Kinderen van nu worden steeds mondiger en bijdehandter maar ook de oudere generatie raakt steeds meer vertrouwd met nieuwe manieren van presenteren, vooral via internet.

Een prachtig voorbeeld dat ik deze week tegenkwam is het omzetten van een oude kaart van de stad Groningen, gemaakt rond 1637 door de bekende cartograaf Egbert Haubois, in een 3-dimensionale film. Het bijzondere hieraan is dat het een hele nieuwe kijk op een oude situatie geeft en zelfs leidt tot nieuwe ontdekkingen van bijzondere oude panden. RTV Noord zond er een korte documentaire over uit die via YouTube te bekijken is (zie panel bovenin dit artikel). De film, die de Groninger Archieven hebben laten maken door het Groninger bedrijf Los Digitalos, duurt in het origineel een kwartier. Beeld zegt vaak meer dan veel woorden, zie ook de Sneuper filmpjes op YouTube.

Dokkum heeft altijd een bijzondere band met de stad Groningen gehad, mede vanwege de nabijheid en de richting van de diverse wegen, zoals de Stroobosser Trekvaart, Reitdiep en de daaraan parallel lopende wandelwegen. Het zou mooi zijn als de oude kaart van Dokkum, die Joan Blaeu maakte in 1652, op een zelfde manier als die van Groningen 3-dimensionaal gemaakt zou kunnen worden. Misschien dat je dan zelfs een wandeling kunt maken van Dokkum naar Groningen in de situatie van rond 1650. Wie neemt het initiatief ?

Update: inmiddels kan de DVD van de driedimensionale Haubois-kaart van Groningen besteld of afgehaald worden voor slechts 7 euro bij de adressen die genoemd worden op de site van Los Digitalos.

Noordoost Friesland in beeld, toen en nu

Al sneupend over internet kom ik af en toe filmpjes tegen die Noordoost Friesland mooi en verrassend in beeld brengen. De meeste mensen zullen de filmpjes van het Fries Filmarchief wel kennen, maar er zijn diverse andere bronnen.
Zelf publiceer ik af en toe op YouTube beelden van de ledendag van de Historische Vereniging Noordoost Friesland, zoals de ledendag waarbij we in Anjum de molen bezochten en recent de ledendag in Ee met bezoek aan kerk en vlasmuseum Braakhok. Ook historische beelden van Munnekezijl heb ik deels op YouTube geplaatst. Maar zoals gezegd, er is meer.
Zo publiceerde de VPRO onlangs kleurenbeelden van de Elfstedentocht van 1963, waarin bij Sibrandahuis (tussen Birdaard en Dokkum), de controleur constateerde dat de latere winnaar Reinier Paping onreglementair stayerde!
Bij Omrop Fryslan, waar tegenwoordig oud-burgemeester van Dongeradeel Cazemier directeur is, werd een programma uitgezonden waarin zangeres Miranda van Kralingen (bekend van het Requiem in Moddergat) in Engwierum en omgeving rondloopt.

Als u zelf ook nog leuke (oude) films van de regio hebt, laat het dan weten.

Friese brieven in Amsterdam

Nog niet zo lang geleden verhuisde een deel van de Universiteitsbibliotheek van de UvA in Amsterdam naar een nieuw onderkomen, vlakbij het Allard Pierson Museum. Op de oude locatie aan het Koningsplein had ik al eens het origineel van het dagboek van vroedvrouw Catharina Schrader ingekeken.

Op de nieuwe locatie aan de Oude Turfmarkt 129 is nu de bibliotheek Bijzondere Collecties gevestigd, waarin zowel de Doopsgezinde bibliotheek met een grote verzameling prenten is gevestigd als een grote hoeveelheid brieven. De bibliotheek met de doopsgezinde publicaties wordt gerund door de heer Adriaan Plak, een man die zeer veel van de materie weet. Op een middag tijdens een vrije dag ben ik eens gaan kijken in de interne catalogus van brieven. Er bleken toch aardig wat brieven uit Dokkum en omliggende plaatsen in de collectie te zitten. Hieronder een klein overzicht van de aantekeningen die ik maakte:

Brieven uit Dokkum:
- Aan Petrus Camper, 1770, HSS mag. Aq 10
- Jacob Heeringa aan Gebr. Diederichs, 1830, HSS mag. 9Ci
- H. Bruning aan J. Craandijk, 1892, HSS mag. Bx13
- Petrus Hermanni aan Snecanus, 1616, HSS mag. G62
- Michael Wilhelm Scheltema Ezn. aan W.M. Westermann, 1868, 1869, HSS mag. Bk289
- Dominicus Sapma aan D. Goulart, juni 1638 (Latijn), HSS mag.Bc65
- Goswinis van Nyendaal aan J. Snecanus, 1659-1661 (4), HSS mag. G101:a-d
- B. + Alle Schaafsma aan G. Suringar, 1846, HSS mag.KVB, BVa 89-38
- Doederus de Vries aan G. Suringar, 1887, HSS mag.KVB, BSu 72-326(b?)
- M.W. Scheltema aan G. Suringar, 1870,
- Willem Nicolaas Munting aan G. Suringar, 1828
- J. Leverland aan G. Suringar, 1869
- L. Knappert aan G. Suringar, 1890
- M.W. Scheltema aan Willem Moll, 1871

Diverse brievenschrijvers waren Remonstranten en ook lid van het aloude Dokkumer leesgezelschap Ledige Uren Nuttig Besteed (opgericht in 1778!).

Brieven uit Wierum:
- Pieter Westra aan Eduard Douwes Dekker (Multatuli), 20 maart 1877, HSS mag. XLV B1313

Brieven uit Ferwerd:
- Pieter Westra aan Vitus Bruinsma, 28 december 1879, HSS mag.XLV B 1625
- Pieter Westra aan Albert Verwey, 1908-1932, 7 brieven vanuit Bussum.

Nieuwsgierig geworden? Kijk dan even op de site van de Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam.

Canon van Friesland gepresenteerd

Afgelopen week werd in Tresoar de Canon van Friesland gepresenteerd. In navolging van de Canon van Nederland, die bedoeld is om het historische bewustzijn van de Nederlanders te verbeteren.

De canon van Friesland zou dus het historisch bewustzijn van de Friezen en over Friesland specifiek moeten benadrukken en geeft een doorsnede in de tijd van voor Friesland belangrijke gebeurtenissen in 11 en 30 onderwerpen (dus 41). De 11 en 30 verwijst naar de 11 steden en 30 grietenijen (de voorlopers van gemeenten) in Friesland, ook bekend van de uitdrukking die weer verwijst naar de Friese Landdag waarbij het ellenlang duurde voordat de diverse vertegenwoordigers uiteindelijk bij elkaar kwamen. De site is zowel in het Frysk, Nederlands als Engels te bekijken en bevat veel audiovisueel materiaal voor het onderwijs.

De regio Noordoost Friesland is vertegenwoordigd met Bonifatius, die in de zelfde periode als de Friese koning Radboud leefde. Verder de terp van Hogebeintum, in de terpenperiode 600 voor Christus, 1000 na Christus. Ga het eens bekijken op www.11en30.nu .

Het principe van een canon zou je natuurlijk ook op de regio Noordoost Friesland specifiek kunnen toepassen. Naast bovengenoemde twee onderwerpen zou je dan bijvoorbeeld kunnen meenemen: Foeke Sjoerds, het Kollumer Oproer van 1797, het Reboelje yn de Dongeradielen van 1749, de Ramp van Moddergat van 1883 enz.

Heeft u nog suggesties ?

Gevelsteen Ee nog niet terug

Hoewel de ledendag in Ee uiterst geslaagd was, moesten we helaas constateren dat de teruggevonden gevelstenen uit het geboortehuis van Foeke Sjoerds nog niet terug zijn op de plaats van herkomst.

Nog even de zaken op een rijtje: tijdens de verbouwing van een huis aan de Omgong/Achterwei in Ee, eerste helft vorige eeuw, wordt een drietal bakstenen uit de tuitgevel verwijderd. Hierop staan het bouwjaar van het huis, 1613, een letter W en een geopende schaar met de initialen IF. Onderzoek van Ee-kenner Douwe Zwart leert ons dat de steen met de initialen waarschijnlijk het huismerk van kleermaker Jan Foekes was. Een medewerker van het Fries Museum wilde ze wel hebben en nam ze in 1926 mee voor de collectie. Decennia lang verdwenen de stenen daarmee in een depot, waarvan de registratie van goederen niet erg duidelijk was.
Rond 1997 neemt Leeuwarder stadshistoricus Hendrik ten Hoeve het initiatief om een aantal gevelstenen die in het depot van het museum liggen terug te plaatsen in bestaande huizen, om ze weer zichtbaar voor het publiek te maken. Of hij daarvoor toestemming had van het bestuur van het Fries Museum en/of het bestuur van het Fries Genootschap voor Geschiedenis en Cultuur is onduidelijk. Logischerwijze komen oude Leeuwarder gevelstenen weer in Leeuwarder panden, maar vreemd genoeg komt ook éen van de drie gevelstenen uit het pand in Ee nu in een Leeuwarder gevel terecht. Dat is vreemd. Zeker gezien het feit dat Ten Hoeve duidelijk wist dat de gevelsteen uit Ee afkomstig was, getuige de zodanige vermelding van de steen in het boek ‘ Verhalen in Steen, gevelstenen in Leeuwarden’(Leeuwarden 1998), waarvan hij mede-auteur is.

Enkele jaren later kocht ik dit boek en merkte daarin de gevelsteen uit Ee op. Een kopietje van de bewuste pagina stuurde ik op naar Douwe Zwart met de vraag: "Ken je deze steen?". Al snel liet hij me weten dat hij de steen inderdaad kende en er al lang naar op zoek was. Zie ook ons vorige blogartikel hierover. Toen ik vervolgens eerder dit jaar ontdekte dat het Archeologisch Depot in Nuis (die ook als depot van het Fries Museum fungeert) een database met bewaarde spullen online had gezet, kon ik het niet nalaten om even te zoeken op 'gevelsteen Ee 1613'. En warempel: hij stond erin! Een tijdje geleden ging Douwe Zwart met mede-Sneupers Henk Aartsma en Piet de Haan naar Nuis om het ter plekke te controleren en het bleek inderdaad de gezochte tweede gevelsteen uit het Eester drieluik!

We publiceerden ooit al eens in De Sneuper en Nieuwe Dockumer Courant 'Waarom een gevelsteen uit Leeuwarden terug moet naar Ee'.
In de Leeuwarder Courant van 14 oktober 2008 besteed journalist Marius Dussel ook aandacht aan deze cultuurhistorische misstap (klik op het plaatje rechtsboven voor een leesbare vergroting). Hij interviewde de diverse betrokkenen, waaronder de eigenaresse van het huis in Leeuwarden waar éen van de stenen nu ingemetseld is. Zij is conservatrice textiel bij het Fries Museum, Gieneke Arnolli, ook bekend van haar onderzoek naar letterlappen/merklappen in Friesland. Het blijkt dat stadshistoricus Ten Hoeve het in 1997 wel toepasselijk vond om een steen met een schaar aan de conservatrice textiel kado te doen. Op zich een redelijk creatieve gedachte, maar ook wat naïef en cultuurhistorisch klopt er natuurlijk helemaal niks van! Kan een Leeuwarder stadshistoricus zomaar een 17e eeuwse gevelsteen uit Ee aan een werknemer van het Fries Museum schenken? Het is logisch dat Arnolli er niet meteen happig op is om de steen weer uit haar witgepleisterde gevel te halen, want dat zal wat kosten en ongemak met zich meebrengen. Haar argument dat ze er in Ee honderd jaar geleden geen belangstelling voor hadden vind ik echter niet zo sterk.

Ook Ernst Taayke, de conservator van het Archeologisch Depot staat niet te springen om de steen uit 1613 terug te geven. Want wat gebeurd er als het huis in Ee weer verkocht wordt en een onbehouwen nieuwe bewoner weer begint te verbouwen? Nou, dat is volgens mij allemaal wel in een contract bij de notaris goed te regelen. Notaris Hellema in Dokkum, de sponsor van onze Sneuper-covers, wil ons daar vast en zeker mee helpen.
Het is eigenlijk ook wel bijzonder dat het Fries Museum eerst vrolijk gevelstenen op willekeurige gronden uitdeelt aan werknemers en bewoners van de oude Leeuwarder binnenstad en vervolgens tien jaar later een aanvullende gevelsteen uit Ee niet terug in het straatbeeld wil hebben op de plaats waar deze thuishoort. Snapt u er nog wat van ? Ik ben wel benieuwd wat het bestuur van het Fries Museum en het bestuur van het Fries Genootschap hier zelf van vindt.


Update, juli 2019: De gevelsteen is door het Fries Museum, als onderdeel van het ontzamelbeleid, teruggegeven aan de bewoner van het geboortehuis van Foeke Sjoerds in Ee en zal binnenkort weer in de gevel te zien zijn!

Verslag ledendag Sneuper te Ee

De ledendag van de Historische Vereniging Noordoost Friesland op zaterdag 8 november 2008 startte om 10 uur met koffie en koek in dorpshuis It Anker in Ee. Om 10.30 uur begon de heer Herrema uit Holwerd met zijn zeer boeiende presentatie over de vlasteelt in Noordoost Friesland. Hij is ook secretaris van de Friese vereniging voor historische landbouw AFRON (Agrarisch Friesland Oud en Nieuw), die vaak in het Landbouwmuseum in Veenklooster exposeert. De presentatie kunt u hieronder nog even rustig doorkijken.

Vlasteelt Noordoost Friesland

View SlideShare presentation or Upload your own. (tags: dokkum sneuper)

Namens de Werkgroep Linnenwevers Dokkum en Omstreken (Netty Beckers, Hetty Kloosterman-Combs, Paul Rouing, Tineke Westerhof, Guus Bary) voerde laatstgenoemde het woord over de werkzaamheden die hadden geleid tot het extra nummer van De Sneuper. Dit nummer 90 van het verenigingsblad telt maar liefst 80 pagina's met alles over de vlasteelt en de productie van linnen, in combinatie met achtergronden, genealogie en sociale omstandigheden van met name katholieke linnenweversfamilies en 'lapkepoepen' uit het Duitse Munsterland en omgeving. Hieronder ook de familie Demes, de oprichters van de Dokkumer Vlaggencentrale. De tekst van de lezing vindt u hier. Heeft u zelf nog aanvullende informatie of vragen stuur dan een mailtje.

De leden kregen deze gratis aangeboden in het kader van het 20-jarig jubileum van de bloeiende vereniging. Anderen kunnen dit nummer los bestellen voor 3,75 euro per stuk. De vereniging telt inmiddels meer dan 400 leden en is nog steeds groeiende. Voor geinteresseerden is het nu extra interessant om lid te worden, niet alleen vanwege de extra uitgave van De Sneuper, maar ook omdat men dan een gratis dubbel-cd met de eerste 75 (digitale) nummers van De Sneuper ontvangt! U kunt zich eenvoudig aanmelden via dit online formulier en bent dan voor slecht 15 euro per jaar lid.

Redacteur Reinder Tolsma en voorzitter Jan Walda reikten de eerste exemplaren van het jubileumnummer uit aan de betrokkenen.

Het middagprogramma bestond uit 2 rondleidingen. Afwisselend in het Fries en Nederlands leidde Ee-kenner Douwe Zwart ons langs en door de Hervormde Kerk op de terp van Ee. Hij vertelde smakelijk over de Keerweer (een paal op de Omgong om ongewenste karren tegen te houden; alleen voor de lijkwagen werd de paal verwijderd). En over de grafstenen die vaak als stoep hergebruikt werden. Binnen in de kerk informeerde hij het publiek over de bijzondere grafstenen, rouwborden, herenbanken en andere details in het interieur.

In vlasmuseum It Braakhok vertelde de heer Broersma over de technieken in de vlasverwerking en demonstreerde dit daadwerkelijk met een interessante en humoristische presentatie. Zie het filmpje op YouTube.

Tot slot nog een mooie presentatie van Jan de Jager met foto's van Ee:

Fotopresentatie Ee

View SlideShare presentation or Upload your own. (tags: historische sneuper)

Sneuper-ledendag 8 november te Ee

Op zaterdag 8 november 2008 komt de Historische Vereniging Noordoost Friesland bijeen in het terpdorp Ee.

We beginnen in het verenigingsgebouw It Anker, Stienfeksterwei 17 te Ee om 10.00 uur met een lezing en uitreiking van het extra nummer van De Sneuper, geheel gevuld met Katholieke linnenweversfamilies en de vlasteelt in Noordoost Friesland. Een werkgroep onder leiding van Guus Bary en vlaskenner Herrema werkten aan dit nummer.

In de middag zijn er rondleidingen, door o.a. Ee-kenner Douwe Zwart, in Vlasmuseum Braakhok en de oude kerk op de terp. Ook is er voldoende tijd om gegevens uit te wisselen, dus neem uw genealogische papieren en laptop mee!

Publicaties over Ee zijn o.a. Schetsen uit de historie van Ee (Douwe Zwart), Schatgraven in de kerk van Ee (Ben te Boekhorst) en Ie, sa it wie mar nea wer weze sil. Over het dorp Ee en zijn bewoners van de afgelopen eeuw (in het Fries). Wietse Plantinga, 2005, 59 pagina's.

Het extra nummer van De Sneuper is overigens voor leden gratis, maar zal ook los te bestellen zijn voor liefhebbers.

Dokkumer schippers in Sonttolregisters

In met name de 16e t/m 18e eeuw werd het merendeel van de handel over zee met het Oostzee-gebied gedaan. Hoewel velen denken dat de basis van de Gouden Eeuw werd gelegd door de VOC was dit in werkelijkheid de graanhandel met de Baltische staten, de zogenaamde Moedernegotie.

Schippers die door de nauwe doorgang in het Sont bij Helsingor, het vroegere Elseneur, voeren moesten daar tol betalen. En zoals zo vaak werden de betaalde bedragen en de namen van de betalers en hun lading vastgelegd in een boekhouding. Deze is ook grotendeels bewaard gebleven.
Enkele jaren geleden werden op initiatief van het Nationaal Archief in Den Haag een aantal jaargangen gedigitaliseerd en doorzoekbaar gemaakt in een online database. Het betreft de jaren 1721 t/m 1723, 1731, 1741 t/m 1743, 1751 t/m 1753 en 1761 t/m 1763. Daarin vond ik al vele schippers die als thuishaven Dokkum hadden (507 namen!). Zo staat bv Jan Gerrits Tal in de database als Tall. Interessant genoeg is zijn geboorte in 1727 beschreven in het dagboek van vroedvrouw Catharina Schrader. Hij was de zoon van de Dokkumer grootschipper op Hamburg Gerrit Jansen Tal en de enige overlevende van een drieling!
In het blad van Tresoar, Letterhoeke is te lezen dat recent is besloten dat een aantal universiteiten, in samenwerking met ons aller Tresoar, in een groot project ook de andere jaren van de Sonttolregisters gaan digitaliseren.
Op de website van het project is momenteel alleen het jaar 1760 doorzoekbaar, maar ook hier weer vele Dokkumer schippers: 115 namen!. Zo staat bv Jan Jacobs de Groot (die in de recente Sneupers van september en juni 2008 in 2 artikelen met zijn broers Berend en Jacob wordt genoemd) in de database als Jan Jacobes de Grodt. Hun namen waren dus veelal verhaspeld, maar zijn vaak nog wel te reconstrueren. Zoek dus bij voorkeur op Thuishaven en niet op Naam.

Schippers van de waddeneilanden (en 2 Dokkumer schippers, Jacob Jansz Bok en Pieter Lieuwes) worden vermeld in de Zeebrieven van het Amsterdamse stadsarchief op de site van Texelse genealogie/Miriam Klaassen.
Als laatste bronbestand kan ik nog melden dat er ook van het nabij Gdansk/Dantzig gelegen Poolse Elbing pondtolregisters online staan over de periode 1585-1700. Deze database is op o.a. schippersnamen en thuishaven te doorzoeken, maar bladeren lijkt hier de beste optie.

Google Books heeft het boek De sleutels van de Sont van G.W. Kernkamp gedigitaliseerd, een mooie bron voor achtergrondinformatie en in 2003 verscheen 'Al het Hollandse volk dat hier nu woont’. Nederlanders in Helsingør, circa 1550-1600, bij uitgeverij Verloren. Ook een verhaal van Jaap vd Zwaag over Lemster schippers in de Oostzeevaart geeft veel achtergrondinformatie.

Katholiek Dokkum online in beeld

Sinds kort heeft het Archief- en Documentatiecentrum voor R.K. Friesland (ADRKF) een deel van zijn fotocollectie online gezet (zie ook ons eerdere bericht van 13 juli 2008). Er kan o.a. gezocht worden op 'parochie' en trefwoord. Bij parochie Dokkum vind je bv 53 resultaten en bij Ameland 14. Veel foto's van processies en bedevaarten in Dokkum. Probeer het zelf maar eens uit op de zoekpagina.

In het blauwe licht van God

Auteur; Jaap Hellinga
Blz: 128
Band: zacht
Illustratie: zwart/wit historische afbeeldingen (ook van de regio Noordoost Friesland)
Korte inhoud: De waanzinnige predikant Jacobus Lambertus Adriani verdronk zijn lieve Jitske, toen op Ameland ‘het blauwe licht aan hem verscheen’. De Harlinger weesjongen Rinse Jansen vertrok naar het vreemdelingenlegioen en keerde als zwerver terug. Stadsbeiaardier Jan Lindeman van Sneek kreeg kogels als beloning voor zijn spel, terwijl brandweer Klampstra in Leeuwarden een zilveren wandelstok ontving toen hij op 80-jarige leeftijd met pensioen ging. Duizenden verhalen worden bewaard in de archieven van Leeuwarden, Sneek, Noordoost Friesland (Dokkum) en Harlingen. De journalist Jaap Hellinga put er dankbaar uit voor een historische reeks in de Leeuwarder Courant.
ISBN: 978-90-330-07675
Prijs € 14,95
Info: info@friesepersboekerij.nl of info@noordboek.nl en in de boekhandel.

Register van jaarrekeningen Ferwerd 1711-1755 online

Anton Musquetier, bekend van zijn uitgebreide website http://www.altijdstrijdvaardig.nl/ meldde een nieuwe digitale bron: de jaarrekeningen van Ferwerd over de jaren 1711-1755. Deze kerkboeken zullen binnenkort ook voor de jaren 1660-1710 ontsloten worden!

Het is sowieso interessant om eens rond te struinen in de digicollectie van de schatkamer van Tresoar.

Een site die ik ook graag even onder de aandacht breng is die van het Veenkoloniaal Museum. Veel informatie over industrie, landbouw, marskramers (kiepkerels), scheepsjagers en scheepvaart in het noorden van Nederland. Ook de lezingen in de winter onder leiding van de zeer aanstekelijke conservator Hendrik Hachmer zijn de moeite waard!

Update: De jaren 1660-1950 ! staan inmiddels op de site van Anton Musquetier

Friezen op Spitsbergen 2

In een blogartikel van 11 september 2008 kondigde ik aan naar Spitsbergen te gaan.
Van 13 t/m 30 september ben ik met de driemastschoener Oosterschelde om Spitsbergen heen gevaren, waarbij we bijna dagelijks in een baai voor anker gingen. Vervolgens gingen we per zodiac-rubberboot naar het vasteland voor een wandeling. Dit gebeurde onder leiding van twee gidsen die in het dagelijkse leven boswachter zijn/waren en voorzien waren van een geweer om mogelijk gevaar van ijsberen te bezweren.

Na enkele dagen gingen we voor anker bij Smeerenburg, op Amsterdam-eiland in het Noordwesten van de eilanden-archipel die Spitsbergen in feite is. Hier zijn nog resten te zien van traanovens die door de compagnieën uit diverse plaatsen in de lage landen gebruikt werden. Zo hadden Amsterdam, Rotterdam, Hoorn, Enkhuizen, Delft en mogelijk Harlingen (dat in 1636 een Kamer in de Noordsche Compagnie kreeg met Stavoren) allemaal een eigen oven en bemanning. In 1634 overwinterden 7 mannen op Smeerenburg, waaronder de 2 Friezen Tjebbe Jellis en Feye Ottes, maar allen bezweken aan de kou. Interessant is dat in 1636 een Feye Ottens in Westdongeradeel lidmaat werd op belijdenis in Ternaard, een kustplaats aan de Waddenzee bij Holwerd. Dat zou zo maar een gelijknamige neef kunnen zijn.
Op de oude afbeelding hierboven de Amsterdamse traankokerij in bedrijf en op de foto aan het begin van het artikel de huidige situatie. De schoornsteenvormige berg op het schilderij moet haast wel een kunstzinnig verzinsel zijn, of anders de inmiddels sterk geslonken gletsjer die tegenover Smeerenburg ligt. Zie mijn filmpje op YouTube voor de huidige situatie aldaar.
Overigens is 2007/2008 uitgeroepen tot Internationaal Pooljaar.

Aan het begin van de reis, in de hoofdstad Longyearbyen, bezocht ik het Svalbardmuseum. Sinds eind vorig jaar is hier een deel van de door Dokkumer Louwrens Hacquebord en zijn expeditieleden opgegraven vondsten tentoongesteld. Aangezien ik het zelf altijd interessant vind om namen op borden of stenen te zien nog even speciaal aandacht voor deze (zie ook de afbeelding): Hier leit begraven Abram Iorisse Schaep van Rotterdam, is gestorve den ... opt schip....
Op de voorgrond een paar wollen kousen en schoenen zoals die begin 17e eeuw door de Spitsbergenvaarders werden gedragen.

Update: Bij nader inzien denk ik dat de schilder het beeld van de traanoven op Smeerenburg gecombineerd heeft met de, ook door Willem Barents ontdekte, berg op Bereneiland. Deze staat afgebeeld op een anonieme 18e eeuwse prent, die ik zag op een Wikipedia-pagina over de Noordsche Compagnie, ook wel Compagnie van Spitsbergen genoemd.
Update 2: Inmiddels heeft Professor Dr. Louwrens Hacquebord aangetoond dat de afbeelding die in de collectie van het Rijksmuseum zit niet Smeerenburg maar de Noordbaai van Jan Mayen-eiland weergeeft, met uitzicht op de Beerenberg op Jan Mayen.

Update 3, Cold Case: Op de tentoonstelling in Universiteitsmuseum Groningen, begin 2020, werd een foto en tekening getoond van in welke situatie de 7 begraven mannen werden aangetroffen tijdens de Spitsbergen 1979 expeditie van Louwrens Hacquebord c.s.
Dat biedt de mogelijkheid, om in combinatie met het verslag van de betrokkenen zelf, een eerste inschatting te maken van wie waar lag.
Als dan ook nog botmateriaal bewaard is gebleven zou daarop DNA-onderzoek gepleegd kunnen worden, om dan met genealogisch onderzoek te bepalen wie precies wie was. Ik vermoed echter dat de botresten helaas in een soort verzamelgraf gegooid zijn, of helemaal verdwenen.
Afijn, laten we een poging wagen:
Als eerste stierf: 14. Ianuary, 1635. sturf Adriaen Iansz van Delft.
Als tweede: Den 15. dito sturf Fetje Ottes.
Als derde: Den 17. dito, sturf Cornelis Thijsz op welcke sy haer meeste hoop wel gestelt hadden, naest Godt, voor welcke drie overledenen maeckten sy noch kisten, daer sy haer in leyden.

Blijkbaar was Cornelis Thijsz ogenschijnlijk de sterkste van het stel, want op hem hadden ze immers 'haer meeste hoop gestelt'.
Ook zijn deze eerste 3 nog netjes gekist, wat bij de overige 4 niet gebeurd lijkt te zijn omdat ze na het stoppen met schrijven (26 februari 1635) vermoedelijk vlak na elkaar zijn overleden en geen van allen meer de kracht had om een kist te timmeren.

Als je dan naar de tekening kijkt, lijkt het erop dat (van links af gezien), de eerste 3 kisten geraamtes bevatten die grotendeels 'normaal gestrekt' zijn.
Zouden ze in volgorde van links gelegd zijn, dus eerst Adriaen Jansz van Delft, dan Fetje Ottes uit Friesland en als derde de sterke Cornelis Thijsz (al met een opgetrokken knie van de verkramping)? 

De overige 4 liggen iets verder verwijderd en ook merendeels met opgetrokken knieën. Dat zouden logischerwijze degenen zijn die later overleden zijn en niet direct gekist. De later gearriveerde bemanningen (later in 1635) hebben de 4 alsnog naast hun maten begraven: De deur geopent wesende, sagen sy haer daer leggen, drie stonden in kisten, Claes Florisz en noch een, lagen elk in een kreb doot, en de andere twee lagen midden op de vloer op eenige zeylen en ander goet, hadden de knien by nae tegen de Kin getrocken, so krom waren sy gestorven, sy maekten kisten tot de vier, en begroeven haer nevens de andere drie in ’t sneeu; maer naderhant doen ’t sneeu begon te smelten, en ’t Lant begost bloot te komen, begroeven syse met Aerde, ’t best dat sy konden, alle seven aen malkanders sijde, leyden steenen op haer kisten, om dat sy van ’t Wilt niet verscheurt souden worden, naderhant isser geen meer volck op Spitsberghen gebleven.
Claes Florisz zou degene van de 4 kunnen zijn die niet met opgetrokken knieën is begraven, maar het zou evengoed de 'noch een' kunnen zijn. Een van de andere 3 is de Fries Tjebbe Jelles.
Zullen we er ooit nog achter komen wie wie was?