VOC tabaksdoos van Jan Jans uit Lutjegast

Ruim 150 jaar na zijn dorpsgenoot Abel Jans Tasman koos Jan Jans uit Lutjegast het ruime sop met de VOC. Afgelopen week presenteerde het Scheepvaartmuseum in Amsterdam zijn jongste aankoop. Directeur Collecties Henk Dessens, zelf een verwoed wadvaarder, vertelde aan de diverse media over het verhaal achter de zilveren tabaksdoos.
Jan Jans voer van 1791 tot 1794 bij de VOC, de nadagen van het bijna 200-jarig bestaan van de maritieme multinational.

Persoonlijke bezittingen die rechtstreeks verwijzen naar de VOC-dienst zijn zeer zeldzaam, zeker van gewone zeelieden.

Op het deksel van Jan Jans’ tabaksdoos staat een afbeelding van Batavia (Jakarta) met verschillende schepen, waaronder een saluerende Oostindiëvaarder met VOC-vlag van de Kamer Amsterdam. Onderop het doosje staat een afbeelding van Kaap de Goede Hoop, weer met een aantal schepen en op de achtergrond de Tafelberg en Duivelspiek.

Aan de binnenzijde van het deksel staat een samenvatting van de reizen die Jan Jans als lichtmatroos maakte met de VOC: Jan Jans uit Tessel gezeijld met t Schip de 3 Gebroeders den 27 April 1791, Op Cabo de Goede hoop Gearriveerd den 25 August 1791. Met t Schip Roosenburg vertrokken den 9 Jann 1792, Op Batavia gearriveerd den 1 April 1792, Vertrokken met t Schip de Jonkvrouw Zibille Antoinette den 2 Juny 1792, Gearriveerd op Colombo den 16 August 1792, Vertrokken den 28 Septb 1792, Op Puntegalen * gearriveerd den 6 Octb 1792, Vertrokken den 12 Jann 1793, Geretourneerd op Cabo de Goede Hoop den 13 April 1793, Vertrokken den 23 May 1793, Geretourneerd in Tessel Den 10 February 1794.  De vermelde schepen, de hoeker Drie Gebroeders en het VOC-retourschip de Roosenburg, zijn goed gedocumenteerd. De Drie Gebroeders was door de VOC gecharterd bij een particuliere rederij om een groep zeelui van de Republiek naar de Kaap te brengen.
(* Puntegalen= Galle op Ceylon, ofwel het puntige schiereiland Punta Gala)

Het is opmerkelijk dat Jan Jans na aankomst in Batavia zo snel weer terugkeerde naar de Republiek (na 2 maanden), want meestal bleef een zeeman twee tot drie jaar in Azië varen voor hij weer terugkeerde naar de Republiek.
De online database met VOC opvarenden , gekoppeld aan Dutch Asiatic Shipping gegevens heeft deze gegevens over Jan Jans:
Gegevens van Jan Jans uit Luttekegast (het zou zelfs kunnen dat dit Lutkegeest in Tietjerksteradeel is, in plaats van Lutjegast!)
Datum indiensttreding:     27-04-1791     Datum uit dienst:     00-00-1794
Functie bij indiensttreding:     Jongmatroos     Reden uit dienst:     Gerepatrieerd
Uitgevaren met het schip:     Drie Gebroeders     Waar uit dienst:     Jonkvrouwe Sibilla Anthoinetta
Maandbrief:     Nee     Schuldbrief:     Ja
Gegevens van de vaart
Schip:     Drie Gebroeders     Vertrek:     27-04-1791
Kamer:     Amsterdam
Aankomst Kaap:     25-08-1791
Vertrek Kaap: 24-09-1791
Inventarisnummer:     6812
Folio:     133     Aankomst Batavia:     14-12-1791
DAS- en reisnr.:     4695.2

Details of voyage 4695.2 from Texel to Batavia
Number     4695.2
Name of ship     DRIE GEBROEDERS
Master     Groot, Jan Roelofsz. de
Tonnage     828
Type of ship     fluit
Built     hired
Yard    
Chamber     Amsterdam
Date of departure     27-04-1791
Place of departure     Texel
Arrival at Cape     25-08-1791
Departure from Cape     24-09-1791
Date of arrival at destination     14-12-1791
Place of arrival     Batavia
Particulars     According to K.A. 4328 the departing crew consisted of 372 men.
Next homeward voyage     8338.2
On Board     I     II     III     IV     V     VI
Seafarers     338     4     45     31     92     186
Soldiers                 32         32
Craftsmen                 4         4

Gegevens van de terugvaart
Schip:     JONKVROUWE SIBILLA ANTHOINETTA     Vertrek:     12-01-1793
Kamer:     Amsterdam     Kaap:     07-04-1793
31-05-1793
DAS- en reisnr.:     8356.1
        Aankomst:     10-02-1794
Details of voyage 8356.1 from Ceylon to Texel
Number     8356.1
Name of ship     JONKVROUWE SIBILLA ANTHOINETTA
Master     Christiaansz., A.H.
Tonnage     1150
Type of ship    
Built     1789
Yard     Amsterdam
Chamber     Amsterdam
Date of departure     12-01-1793
Place of departure     Ceylon
Arrival at Cape     07-04-1793
Departure from Cape     31-05-1793
Date of arrival at destination     10-02-1794
Place of arrival     Texel
Chamber for which cargo is destined     Amsterdam (330,617)
Particulars     According to K.A. 4336 Nikolaas Klopper was master. During the voyage the JONKVROUWE SIBILLA ANTHOINETTA called at Cork in Ireland. See also the ROZENBURG (8355).
Previous outward voyage     4705.1
On Board     I     II     III
Total     150     7     28

Ook uitzonderlijk was de lange terugreis van de Kaap naar de Republiek: ruim acht maanden.
Nader genealogisch onderzoek zou kunnen uitwijzen wat er verder van Jan Jans is terechtgekomen en mogelijk verklaren waarom een eenvoudige lichtmatroos zo'n mooie, dure, zilveren tabaksdoos had.

Update 1: Inmiddels zijn 2 personen met de naam Jan Jans gevonden in doopboeken Lutjegast, in 1746 en 1755 (zoon van Jan Derks en Tietje Jans). Die van 1746 lijkt me te oud voor een lichtmatroos in 1791 (45 jaar). Of het die van 1755 is vergt nog meer onderzoek.
Update 2: Dit zou zijn huwelijk kunnen zijn:
Kollumerland c.a., huwelijken 1801 Vermelding: Bevestiging huwelijk op 3 mei 1801 in Kollum 
Man : Jan Jans afkomstig van Lutjegast  
Vrouw : Trientje Tjebbes afkomstig van Kollum  
Bron: Collectie Doop-, Trouw-, Begraaf- en Lidmatenboeken(DTBL) 
 Trouwregister Hervormde gemeente Kollum 1718-1811  
Inventarisnr.: DTB 450
Update 3: Zou het het echtpaar Jan Jans Kiestra en Trijntje Tjebbes de Boer kunnen zijn, zoals vermeld op de genealogische pagina van ons lid Taeke van der Leij? Zijn geboortejaar was geschat op 1775 op basis van zijn overlijden in 1844 op 69-jarige leeftijd. Een lichtmatroos van 16 jaar kwam veel vaker voor (Jens True/Jan de With ging als 14-jarige bij de VOC, Michiel de Ruyter ook rond die leeftijd). Als het echt een Kiestra betreft dan is de zilveren tabaksdoos misschien niet zo verwonderlijk. De familie Kiestra was voorzover ik weet redelijk welgesteld. Mogelijk is de bekende arts Jan Jans Kiestra uit Ee hier aan gelieerd. Allemaal nog voorzichtige aannames, maar we komen dichterbij! Op deze genealogiepagina iets meer details over Jan Jans Kiestra. Het echtpaar komt ook voor op pagina 44 in het boek De Friese boer met het grote gezin uit Kollumerland. 
Op de site van Anton Musquetier wordt vermeld dat Jan Jans Kiestra van de bekende Bote Eskes 53 pondematen buitendijks, net ingepolderd, land gebruikt in 1821. In 1823 is hij zetter der belastingen en in 1841 bedankt hij als lid van het dijksbestuur.
In de database van het kadaster 1832, via www.hisgis.nl zie je dat Jan Jans Kiestra een landbouwer te Kollum was met veel grondbezit, naast zijn schoonvader Tjebbe Idserts de Boer (1817). In 1797 is hij waarschijnlijk Jan Janzen of de Jan Jans de jonge. 
In een lijst van Kollumer inwoners van 1825 staat hij vermeld als Jans Jans Kestra, samen met Tjebbe Jans Kistra. 
In 1844 wordt rond zijn overlijden een Memorie van Successie opgemaakt. Jaap Sip Faber heeft het familienetwerk van Jan Jans Kiestra nog wat beter in beeld gebracht.
Laten we niet te snel aannemen dat Jan Jans Kiestra inderdaad de eigenaar van de tabaksdoos was. Al voor 1811 werd de familienaam Kiestra/Kijstra gevoerd. De vraag is waarom hij dan niet op de tabaksdoos ook al zijn familienaam gebruikte. Anderzijds deed hij dat blijkbaar in 1801 bij zijn huwelijk ook niet.

Zou Jan Jans zo kort in Batavia geweest zijn omdat hij heimwee kreeg en spijt had van zijn onbezonnen vertrek? 

Update 4: Ik ben eigenlijk wel benieuwd uit welke inboedel veilinghuis Ald Fryslan (al in februari 2008) de tabaksdoos heeft. Hij is gemaakt door de Amsterdamse meester Fredrik Klupfel die maar zeer kort gewerkt heeft, van 1761 tot 1765, en gespecialiseerd was in het maken en graveren van tabaksdozen.Veiling februari 2008:
Zeer fraaie en zeldzame antieke zilveren tabaksdoos met fijne graveringen van schepen in haven van Batavia en onderzijde Haven stad met schepen Cabo d\' Goede Hoop. Mr Frederik Klupfel, Amsterdam 1761-1765
Voorzien van inscriptie aan binnenzijde van Jan Janz zeilreizen gemaakt tussen 1791 en 1794. 2500-3500 (richtprijs).
Geveild voor 29200 incl opgeld.
Voor wat betreft de inboedel zou ik denken aan een Dijkstra omdat de familie Kiestra in mannelijke lijn lijkt uitgestorven maar via de vrouwelijke lijn er nog wel Dijkstra's in recente tijd geweest moeten zijn. Dat de tabaksdoos al zo'n 30 jaar oud was toen Jan Jans terugkeerde uit de Oost zou er op kunnen wijzen dat hij hem van zijn vader heeft gekregen of in Amsterdam tweedehands heeft gekocht. 
En nog even een zijsprongetje: zou hij hebben meegedaan aan het Kollumer Oproer van 1797? 

Update 5: Er is een tweede kandidaat in beeld gekomen:  Jan Jans Westra. Hij zou dan bij zijn vertrek als matroos in 1791 21 jaar oud zijn geweest. Het huwelijk van Jan Jans Westra (op 19-6-1796) vindt veel eerder plaats dan dat van Jan Jans Kiestra (3-5-1801) en zou daarom beter aansluiten bij het einde van zijn matrozencarrière (1794). Het is misschien de moeite waard om ook even naar deze optie te kijken.
Persoonlijke gegevens Jan Jans Westra: Hij is geboren augustus 1770 in Lutjegast, Grootegast (Groningen). Hij is gedoopt op 12 september 1770 in Lutjegast, Grootegast (Groningen). Hij is overleden op 11 december 1829 in Rinsumageest, Dantumadeel (Friesland), hij was toen 59 jaar oud.
Bron: http://www.genealogieonline.nl/kwartierstaat-johannes-zijlstra/I1049460271.php

Hij is op 19-6-1796 te Rinsumageest getrouwd met Bontje Jans (Viersen).
Dantumadeel, huwelijken 1796
Vermelding: Bevestiging huwelijk op 19 juni 1796 in Rinsumageest
Bruidegom: Jan Jans afkomstig van Rinsumageest
Bruid: Bontje Jans afkomstig van Rinsumageest
Bron: Collectie Doop-, Trouw-, Begraaf- en Lidmatenboeken(DTBL)
Trouwregister Hervormde gemeente Rinsumageest Sijbrandahuis 1772-1810
Inventarisnr.: DTB 168

De ouders van Jan Jans Westra zijn Jan Cornelis en Anke Jans. Dit is hun huwelijk:
Huwelijk 24-09-1769   Lutjegast
Bruidegom: Jan Cornellis, van Westerhorn -Lutjegast
Bruid: Anke Jans, van Kollum
Bron: Kerkeboek Lutjegast 1684-1792
Collectie DTB (toegang 124)
Inventarisnummer 270, folio 114

Hoewel diverse websites melden, dat Jan Jans Westra te Lutjegast is geboren, is zijn doop op Alle Groningers niet te vinden (zie bij reacties dat hij wel degelijk gedoopt is te Lutjegast in 1770, HZ).  Zie verder de volgende links: http://members.chello.nl/~a.westra1/kwstekst.htm
http://www.angelfire.com/vt/sneuper/1829Rinsumageest.html

Update 6:  Uit telefonisch contact op 31 augustus met de heer Dijkstra van Veilinghuis Ald Fryslan blijkt het volgende: de verkoper in 2008 was een oudere heer Beintema, zoon van de (op)koper die de tabaksdoos zelf in Zuid-Afrika zou hebben gekocht, mogelijk omdat hij daar handel deed. Het was in 2008 dus al geen erfstuk meer. Bij de spullen die hij opkocht zat ook een zilveren brandewijnkom. De vraag is dus nu of te achterhalen is of een rechtstreekse nazaat Kiestra of Westra in Zuid-Afrika is terecht gekomen. Wordt vervolgd!

Update 7: In de familie van Kineke Beintema is dit verhaal niet bekend. Ook in de schoonfamilie Beintema van Antonia Veldhuis lijkt er niets bekend over een link met Zuid-Afrika. De optie van een mogelijk derde Jan Jans, namelijk Jan Jans Feitsma is weer afgevallen omdat tussen 1791 en 1794 diverse kinderen van en door hem werden gedoopt.