Gemma Frisius: vergeten Dokkumer genie

Deze maand 500 jaar geleden werd hij geboren in Dokkum, maar bekendheid geniet hij nauwelijks. Op 8 december 2008 besteedde de Nieuwe Dockumer Courant in een groot artikel eindelijk eens aandacht aan deze zoon van Dokkum: Gemma Frisius (1508-1555). Bert Vrijer, een Frisius-fan uit Marrum vertelt over de man die geboren werd als Jemme Reiners. Hij tekende als eerste de werking van de camera obscura. Omdat zijn ouders jong stierven groeide hij op bij familie in de stad Groningen, waar hij de Latijnse School volgde. Zijn vervolgstudies aan de Universiteit van Leuven (waar een fonds naar hem genoemd is) waren geneeskunde en wiskunde. Hij bedacht de zogenaamde driehoeksmeting voor plaatsbepaling en werd daarmee de grondlegger voor de Leuvense school in cartografie.
Hij verbeterde instrumenten zoals de Jacobsstaf en tekende, als volgeling van Copernicus, als eerste een wereldkaart op zowel een plat vlak als een globe. Hij had Keizer Karel V als leerling en was diens lijfarts. Ook Gerard Kremer, beter bekend als Mercator en een van de beroemdste cartografen van de 16e eeuw werd door hem onderwezen. De bekende cartograaf Tycho Brahe (1546-1601) had ook veel waardering voor de basis die Frisius gelegd had.
Frisius schreef vele boeken over geneeskunst, wiskunde en cartografie. In 1530 publiceerde hij op 22-jarige leeftijd een standaardwerk over astronomie en cosmografie: Gemma Phrysius de principiis astronomiae et cosmographiae. Hierin opperde hij voor het eerst het gebruik van een draagbaar uurwerk voor de bepaling van de lengtegraad op zee (iets wat overigens pas halverwege de 18e eeuw lukte, hoewel ook een ander Dokkumer genie Jan Hendrick Jarichs van der Ley er begin 1600 mee bezig was!). Een van de oudste globes (van de sterrenhemel) ter wereld (1537) is door Frisius ontworpen en nu in bezit van het British National Maritime Museum in Greenwich. Zijn leerling Mercator heeft er zijn vroegst bekende gravure op aangebracht. Een aardglobe uit 1536 van Frisius is bewaard in het Globemuseum in Wenen.
Hij was een echte uitvinder die bijvoorbeeld instrumenten ontwikkelde waarmee hij lijken ontleedde, om te zien hoe de mens in elkaar zat. Zijn veelzijdigheid in een tijd dat er op wetenschappelijk gebied nauwelijks iets gebeurde was verbluffend en kan de vergelijking met Leonardo da Vinci, een erkende Homo Universalis, glansrijk aan. Frisius was een humanist die in zijn tijd op Europees niveau zeer gezaghebbend was.

Ook ik moet erkennen dat we met de Historische Vereniging Noordoost Friesland niet of nauwelijks aandacht aan hem besteed hebben, hoewel ik ooit bij de start van onze verenigingswebsite (10 jaar geleden) al een link maakte naar een lemma over Frisius (van Oxford University, tweede deel van de pagina). Bij deze roep ik dan ook op, in navolging van Bert Vrijer, Gemma Frisius een eervolle plaats in de Friese geschiedenis te geven. Wellicht is er nog een plaatsje vrij tussen Wigle van Aytta en Menno Simons in de nieuwe Canon van de Friese geschiedenis !

Update: De Universiteit van Leuven meldt dat de Frisius-tentoonstelling vanaf medio januari 2009 via haar website te bekijken is. De bijbehorende catalogus wordt geschonken aan het archief van onze vereniging, waarvoor dank!