Het ‘doktersboek’ van Douwe Ales, De medische aantekeningen en recepten van een Friese boer uit 1699

Dat er ooit in Noordoost Friesland nog een medisch-historische bron zou opduiken uit dezelfde tijd als het Memoryboeck (1693-1745) van vroedvrouw Catharina Schrader is al een klein mirakel. Het Doktersboek (1699) van Douwe Ales is ook nog eens een prachtige aanvulling op de lange reeks van bijzondere verhalen over Wonderdokters en Duivelbanners in de Friese Wouden. Het door vererving in de familie Veltman terechtgekomen manuscript is eeuwenlang van generatie op generatie gekoesterd als een bewijs van ontwikkelde belangstelling.

Douwe Ales (1682-ca 1714) was een rechtgeaarde sneuper uit een vrij welvarende boerenfamilie die altijd vrijgezel bleef. Hij had drie zussen: Gepke Ales (1670-1745), Antje en Aukje. Zijn relatieve rijkdom stelde hem in staat al op jonge leeftijd veel tijd te besteden aan het verzamelen van geschreven en orale bronnen, voornamelijk in de regio Noordoost Friesland. Vanuit zijn geboorteplaats De Kooten moet hij regelmatig naar Dokkum en omliggende plaatsen zijn gereisd om veldonderzoek te doen bij meesters, bibliotheken en collega-receptenverzamelaars.
Naast Dokkum worden plaatsen als Anjum, Oostrum, Veenwouden, Oostermeer en Hallum in zijn aantekeningen genoemd. De ruim 600 recepten verzamelde hij waarschijnlijk op briefjes die uiteindelijk in 1699 werden afgeschreven in twee kloeke folianten. Aanwijzingen daarvoor zijn te zien in het vergelijkbare receptenboek van de adellijke Titia van Harinxma thoe Slooten die in Tresoar wordt bewaard. Vermoedelijk bestond er in die tijd nog een brede traditie in het verzamelen van mogelijke oplossingen voor de vele, al snel dodelijke, ziektes. Opengesneden kikkers tegen kanker, een levende paling in een zak om je nek tegen hoofdpijn of een levende graspieper koken, zijn maar enkele voorbeelden van huismiddeltjes die als heilzaam werden beschouwd. Magie werd daarbij niet geschuwd, getuige de toverspreuken en bizarre bezweringsformules die regelmatig opduiken. Ook werd nog meermalen de astrologie aangehaald.
(Binnen onze vereniging is bijvoorbeeld van de familie Idsardi bekend dat er ook recepten werden bijgehouden, in ieder geval tot in de 19e eeuw. Laat het ons weten of dergelijke aantekeningen ook in uw familie bewaard zijn gebleven!).

Taalkundig gezien was Douwe Ales niet erg ontwikkeld. Vaak werden Latijnse teksten verhaspeld en wekte Ales de indruk zelf ook niet helemaal te begrijpen wat hij opschreef. Het manuscript geeft wel een prachtig inkijkje in de belevingswereld van onze voorvaderen in Noordoost Friesland en hun omgang met ziekte en gezondheid.

De tekst wordt van een uitgebreide context voorzien door medisch-historicus Mart van Lieburg (die ook het Memoryboeck van Schrader deels transcribeerde) en ons lid professor Goffe Jensma. Het aardige is dat de zeer grondige inleiding verwijst naar onderzoek en bronnenbewerkingen van vele leden van de Historische Vereniging Noordoost Friesland: Libbe Meerema, Simon Wierstra, Wybo Palstra en diverse transcripties op de Sneuper website. Het boek mag daarom niet ontbreken in de boekenkast van elke Friese sneuper die zijn genealogie wil verrijken!

Het ‘doktersboek’ van Douwe Ales, Erasmus Publishing, Rotterdam, 256 blz., 29,50 euro.

ISBN/EAN 9789052352060